Amphibia (Linnaeus, 1758) - Płazy

Przedstawiciel Caudata Przedstawiciel Anura

Płazy - gromada w podtypie kręgowców; żyją na pograniczu wody oraz lądu. Łacińska nazwa Amphibia oznacza lądowo-wodny. Współcześnie należą do 2 podgromad Lepospondyli i Apsidospondyli; dzielą się na 3 rzędy: Caudata - Ogoniaste, Anura - Bezogonowe, oraz Apoda - Beznogie; ok. 45 rodzin i ponad 5700 gatunków. Długość całkowita dorosłych osobników waha się od ok. 9 mm do 1,5 m.

Przodkami płazów, były zwierzęta wodne, potrafiące czasami wychodzić na ląd, pojawiły się one w środkowym i późnym dewonie (360-380 milionów lat temu). Najstarszym i najbardziej znanym jest słynna Ichtiostega, jej szkielet odkryto w 1952 roku, na Grenlandii, łączyła ona cechy ryby i kręgowca czworonożnego. Zwierzę to miało łuski, płetwę ogonową oraz ślad pokrywy skrzelowej, a jednocześnie także płuca i pięciopalczaste kończyny. Mniej znana jest Acanthostega, żyjąca w środowisku wodnym, posiadająca skrzela wewnętrzne i ośmiopalczaste kończyny przednie. Wcześniejszymi przodkami tych kręgowców były najprawdopodobniej ryby trzonopłetwe występujące w dewonie, posiadały one skrzela i płuca, ich płetwy były osadzone na masywnych trzonach, co umożliwiało poruszanie się po lądzie. Płazy jako osobna grupa tetrapodów pojawiły się we wczesnym karbonie, były to gatunki o długości od kilku centymetrów do kilku metrów (Mastodonsaurus osiągał 6 m długości), natomiast gwałtowną ewolucję przeszły w triasie. Dokładniejszego pochodzenia dzisiejszych, trzech rzędów płazów szuka się w trzech grupach kopalnych: Nectridea (płazy o wydłużonym ciele i długim ogonie z górnego paleozoiku), Microsauria (mikrozaury żyjące od późnego karbonu po wczesny perm), Temnospondyli (zróżnicowana grupa płazów o ukształtowanych kończynach i płaskiej głowie, występująca od późnego paleozoiku po wczesną kredę. Niektóre gatunki w tej grupie przechodziły metamorfozę lub neotenię). W Polsce kopalne formy płazów znane są z terenów Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Pochodzą one z pliocenu oraz plejstocenu, są to 2 gatunki wymarłe (Pliobatrachus langhae, Eopelobates) i 9 gatunków żyjących współcześnie.

Płazy to zwierzęta zmiennocieplne (ektotermiczne), temperatura ich ciała zależy od temperatury i wilgotności otaczającego je środowiska. Dzięki stałemu parowaniu temperatura skóry jest nieco niższa od otoczenia. Parowanie jest możliwe dlatego iż skóra jest bardzo cienka i przepuszczalna dla wody i powietrza, zwykle bez podskórnych łusek (wyjątek płazy beznogie). Posiada ona dużą ilość gruczołów jadowych i śluzowych, utrzymujących jej powierzchnię wilgotną, a także elektroreceptory (ampułki Lorenziniego) wykrywające prądy wysyłane przez potencjalne ofiary, występują one na głowie u larw oraz niektórych wodnych płazów beznogich i wodnych salamander. Co jakiś czas, w miarę wzrostu zewnętrzna, zrogowaciała warstwa naskórka jest zrzucana i zastępowana nową (u form dorosłych zwykle w całości, u larw w formie niewielkich fragmentów). U form wodnych występuje linia naboczna, czuła na zmiany prądów wodnych i ciśnienia. Skóra spełnia także znaczącą rolę w oddychaniu.

Płazy posiadają dwie pary kończy (brak kończy u płazów beznogich) w przednich 4 palce, w tylnich 5, niektóre gatunki mają zredukowaną liczbę palców oraz tylko jedną parę kończyn. Czaszka płazów połączona jest z kręgosłupem za pomocą dwóch kłykci potylicznych, usytuowana jest na jednym kręgu szyjnym (atlasie), co pozwala na ruch głowy tylko w pionie. Serce dwuprzedsionkowe i jednokomorowe (u salamander bezpłucnych przedsionki są połączone, brak przegrody między nimi). Krwiobieg dzieli się na mały (krążenie płucne) i duży (krążenie wielkie). W procesie oddychania, w zależności od gatunku i stadium, biorą udział płuca, błona śluzowa jamy gębowej i gardzielowej, skóra i skrzela. Płazy nie posiadają klatki piersiowej (żebra występują w zależności od gatunku), mechanizm oddychania jest u nich typu tłoczącego, nabierają powietrza do jamy gębowej, opuszczając jej dno, zamykają nozdrza, i podnosząc dno jamy wciskają powietrze do krtani. Układ pokarmowy zbudowany jest z wspólnej jamy gębowo-gardzielowej (płazy posiadają gruczoły ślinowe - służą one tylko do zwilżania jamy gębowej), krótkiego przełyku, słabo wyróżnionego żołądka, który przechodzi bezpośrednio w jelito przednie i środkowe. Dalej znajduje się jelito końcowe zakończone stekiem. Rolę wydalniczą obsługuje śródnercze u form dorosłych lub nadnercze u larw. Zbędnymi produktami przemiany materii są amoniak i mocznik, rzadko także kwas moczowy.

Ubarwienie zależne jest od ilości i zróżnicowania 3 typów komórek pigmentowych (chromatoforów). Najniższa warstwa to melanofory odpowiadające za ubarwienie brązowe lub czarne. Środkową warstwę tworzą odbijające światło, białe lub srebrne irydofory. Natomiast w powierzchniowej warstwie znajdują się ksantofory zawierające barwniki żółte, pomarańczowe i czerwone.

U płazów występuje dobrze rozwinięty zmysł wzroku, oko ma budowę przystosowaną do widzenia na lądzie, posiada nawilżaną powiekę chroniącą je przed wysychaniem. Narząd słuchu przystosowany jest do odbierania bodźców dźwiękowych rozchodzących się w powietrzu. Zbudowany jest zwykle z ucha zewnętrznego, środkowego (jedna kosteczka słuchowa - kolumienka) i wewnętrznego . Po za tym zwierzęta te posiadają też narządy węchu (otwory nosowe połączone z jamami węchowymi, które z kolei łączą się z jamą gębową i nozdrzami wewnętrznymi oraz narząd Jacobsona - służący do oceny schwytanego pokarmu), które pełnią ważną rolę w oddychaniu oraz orientacji, polegającej częściowo na sygnałach chemicznych.

Dorosłe płazy pobierają tylko pokarm zwierzęcy, głównie są to organizmy bezkręgowe, duże gatunki pożerają również kręgowce: ryby, płazy, gady, ptaki, a nawet ssaki m.in. nietoperze. Ofiara jest połykana w całości. Często zdarza się, że płaz razem z pokarmem połyka części roślinne. Wśród larw wyjątek stanowią kijanki, larwy płazów bezogonowych, w ich diecie znaczną część odgrywają także rośliny, inne larwy są mięsożerne i bardzo drapieżne, częstym zjawiskiem jest wśród nich kanibalizm. Podczas polowania płazy kierują się głównie wzrokiem, bądź wspomnianymi wcześniej elektroreceptorami (w drugim przypadku szczególnie larwy). Ofiarę chwytają całym otworem gębowym lub za pomocą lepkiego, chwytnego języka. Bardzo ważne jest u płazów współdziałanie gałki ocznej podczas połykania. Dzięki działaniu specjalnego mięśnia gałki zostają wciągnięte do jamy gębowej, "popychając" w ten sposób pokarm. Zęby płazów są bardzo małe, niezróżnicowane, służą jedynie do podtrzymywania zdobyczy, zostają one wymieniane przez całe życie w miarę zużywania. Płazy są zwierzętami bardzo odpornymi na głód, niektóre gatunki potrafią przeżyć bez pokarmu nawet kilka miesięcy i dłużej. Ciekawe jest też to, że zwierzęta te (poza jednym gatunkiem) nie piją wody, a tylko wchłaniają ją przez skórę z podłoża.

Larwa płazów bezogonowych Larwa płazów ogoniastych

Układ rozrodczy samców zbudowany jest z pary jąder i kanalików wyprowadzających plemniki. Te dostają się do moczowodu i uchodzą przez kloakę. U większości gatunków brak jest narządów kopulacyjnych, zapłodnienie jest zewnętrzne lub wewnętrzne, w tym ostatnim samica zbiera spermatofory złożone wcześniej przez samca, za pomocą silnie rozwiniętych warg kloakalnych. Narządy rozrodcze samic składają się z parzystych jajników, z których dojrzałe jaja wpadają do jamy ciała i dostają się do lejka, otworu wewnętrznego jajowodu. Parzyste jajowody uchodzą do kloaki. U samic występuje także narząd służący do przetrzymywania żyjących plemników - spermateka. Dymorfizm płciowy jest różnie zaznaczony, w zależności od gatunku. Szczególnie wyraźnie występuje podczas pory godowej, np. w postaci grzebienia grzbietowego u płazów ogoniastych. Samce płazów bezogonowych posiadają modzele służące m.in. do podtrzymywania samicy podczas ampleksus, oraz worki głosowe, czyli tzw. Rezonatory, za pomocą których wydają dźwięki.

Rozwój jaj i larw trwa, w zależności od gatunku, różny okres czasu. Samice gatunków jajorodnych, składają jaja, pokryte galaretowatą osłonką, są one z reguły ubogie w substancje odżywcze. Płazy jajożyworodne rodzą żywe larwy lub składają jaja, z których larwy wydostają się zaraz po porodzie. Nieliczne gatunki rodzą w pełni rozwinięte formy na lądzie. U płazów spotyka się różne rodzaje opieki nad potomstwem. Larwy płazów ogoniastych przypominają wyglądem osobniki dorosłe, najpierw pojawiają się u nich kończyny przednie, natomiast u larw płazów bezogonowych (tzw. kijanek) pierwsze wykształcają się kończyny tylne. Kijanki bardziej przypominają małe rybki, niż dorosłe formy płazów bezogonowych, ich ciało zbudowane jest z głowotułowia i ogona.

Różne gatunki dorosłych płazów zamieszkujące rozmaite środowiska, wodne, wodno-lądowe, lądowe i nadrzewne, częściej wilgotne, rzadziej suche i pustynne, są rozprzestrzenione na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy, brak ich także na wyspach oceanicznych. Opanowanie wysp uniemożliwiło płazom zasolenie mórz i oceanów, żadne z tych zwierząt nie są przystosowane do życia w wodzie słonej, a tylko nie liczne mogą przebywać w wodach słonawych. Liczebność płazów w poszczególnych krainach wygląda następująco: neotropikalna (ok. 2500 gatunków), orientalna (ok. 820 gatunków), etiopska (ok. 760 gatunków), australijska (ok. 450 gatunków), nearktyczna (ok. 240 gatunków), palearktyczna (ok. 190 gatunków). Tylko trzy gatunki przekraczają koło polarne.

Publikacja: 23.10.2007 Autor: Wojciech Różański Źródła:

"Płazy i gady krajowe" Włodzimierz Juszczyk.

"Encyklopedia współczesnych płazów i gadów" Piotr Sura.

"Płazy i gady Polski" A. Herczek, J. Gorczyca.